Το μεγάλο ερώτημα γιατί υπάρχει η θρησκεία επιχειρεί να εξηγήσει στο βιβλίο αυτό, που κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Βάνιας το 2008, ο Pascal Boyer, καθηγητής Ανθρωπολογίας στο Washington University. Εξετάζοντας και αποδεικνύοντας τις αδυναμίες των απαντήσεων που έχουν διατυπωθεί μέχρι σήμερα για την αιτία δημιουργίας και το ρόλο των θρησκευτικών πίστεων και αντιλήψεων, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις είναι αποτέλεσμα της κανονικής, φυσιολογικής λειτουργίας του ανθρώπινου νου. Διατυπώνοντας μία τεκμηριωμένη και πειστική θεωρία για τον τρόπο δημιουργίας των θρησκευτικών ιδεών και συμπεριφορών, η οποία βασίζεται στις εξελικτικά ανεπτυγμένες νοητικές ικανότητες των ανθρώπων, προχωρεί στην εφαρμογή της θεωρητικής του προσέγγισης σε ένα πλήθος ανθρωπολογικών δεδομένων και θρησκευτικών φαινομένων, που αποδεικνύουν την καθολικότητα του μοντέλου που προτείνει.
Η μετάφραση του βιβλίου στα ελληνικά από το Δημήτρη Ξυγαλατά και το Νικόλα Ρουμπέκα συμβάλλει στην προσπάθεια να γίνει περισσότερο γνωστή και κατανοητή η γνωσιοεπιστήμη και οι γνωσιακές θεωρίες για τα θρησκευτικά φαινόμενα στο ελληνικό κοινό, ενώ αποδίδει απόλυτα τις ιδέες και τη θεωρητική πρόταση του συγγραφέα, αλλά και καθιερώνει την απόδοση γνωσιακών όρων στη γλώσσα μας, που έλειπαν και δύσκολα μπορούσαν να κατανοηθούν από τους μη εξοικειωμένους Έλληνες αναγνώστες του πρωτότυπου κειμένου.
Η συνταγή για τη δημιουργία υπερβατικών όντων: από τους μάγους του Καμερούν ως το Χριστό
Σε ένα μέρος του κόσμου γεννιούνται άνθρωποι που διαθέτουν ένα παραπάνω όργανο στην περιοχή του στομαχιού τους, το οποίο ονομάζεται εβούρ. Οι άνθρωποι αυτοί εμφανίζουν ιδιαίτερες ικανότητες σε καθημερινές εργασίες, όπως στην καλλιέργεια των καρπών τους, και ασκούν ιδιαίτερη έλξη στους άλλους, με αποτέλεσμα να θεωρούνται μάγοι. Λέγεται, μάλιστα, ότι πολλές φορές πραγματοποιούν αόρατες επιθέσεις εναντίον άλλων ατόμων, πίνουν το αίμα τους και προκαλούν κακοτυχία, ασθένειες ή ακόμη και το θάνατο των θυμάτων τους.
Σε άλλα μέρη του κόσμου κάθε Κυριακή γίνεται η θυσία του ίδιου πάντα προσώπου, το οποίο πεθαίνει κάθε εβδομάδα στα πλαίσια μίας ιδιαίτερη μυστηριακής τελετουργίας. Οι συμμετέχοντες παρακολουθούν τη θυσία του και στη συνέχεια τρώνε το σώμα και πίνουν το αίμα του, που προσφέρεται αναμεμειγμένο μέσα σε ένα χρυσό κύπελλο. Πιστεύουν ότι με τον τρόπο αυτό σώζονται από τα σφάλματα και τις αμαρτίες τους.
Μπορεί η πρώτη περίπτωση των ανθρώπων με το εβούρ να ακούγεται περίεργη, καθώς αποτελεί διαδεδομένη πεποίθηση ενός λαού στο Καμερούν. Όλοι μας, όμως, είμαστε περισσότερο εξοικειωμένοι με τη δεύτερη περίπτωση της θυσίας του ανθρώπου, αφού πρόκειται για το μυστήριο της Θείας Κοινωνίας, στην οποία τελείται συμβολικά η θυσία του Θεανθρώπου Χριστού.
Μπορούν να υπάρχουν ομοιότητες ανάμεσα στις δύο αυτές μορφές πίστης σε υπερβατικές οντότητες; Μήπως στην πρώτη περίπτωση έχουμε απλά έναν λαϊκό θρύλο ανθρώπων, που για το δυτικό κόσμο φαίνονται πρωτόγονοι, ενώ ο Χριστός αποτελεί τη μοναδική περίπτωση πραγματικής υπερβατικής ύπαρξης;
Η αλήθεια είναι, σύμφωνα με την προσέγγιση του Boyer, ότι η ομοιότητα υπάρχει και βρίσκεται βαθιά ριζωμένη στον τρόπο που έχει διαμορφωθεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος κατά την πορεία της εξέλιξής του. Παρ’ όλο που οι θρησκευτικές αντιλήψεις που διαδίδονται ανάμεσα σε διάφορους λαούς σε διαφορετικές περιοχές και εποχές φαίνονται ποικίλες και ανόμοιες μεταξύ τους, η φαινομενικά ανεξάντλητη φαντασία των ανθρώπων στον τομέα αυτό περιορίζεται από τις έμφυτες αντιλήψεις τους και από τον ιδιαίτερο νοητικό τους εξοπλισμό.
Σύμφωνα με τη γνωσιακή θεωρία για τις υπερβατικές ιδέες και αντιλήψεις, που διατύπωνει ο Boyer, υπάρχουν πέντε βασικές οντολογικές κατηγορίες στις οποίες οι άνθρωποι υποσυνείδητα εντάσσουν όλα τα στοιχεία που συναποτελούν τον κόσμο. Οι κατηγορίες αυτές διακρίνονται σε Πρόσωπο, Ζώο, Φυτό, Άψυχο Φυσικό Αντικείμενο και Τεχνητό Αντικείμενο, και χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένες φυσικές, βιολογικές και ψυχολογικές ιδιότητες. Έτσι, όταν οι άνθρωποι αναγνωρίσουν ένα αντικείμενο και το κατατάξουν, για παράδειγμα, στην κατηγορία Πρόσωπο, υποσυνείδητα γνωρίζουν ότι το αντικείμενο αυτό μπορεί να κινηθεί (φυσική ιδιότητα), χρειάζεται τροφή (βιολογική ιδιότητα) και μπορεί να χαίρεται ή να λυπάται (ψυχολογική ιδιότητα). Αντίθετα, οι υποσυνείδητες αυτές προσδοκίες που έχουμε όλοι μας για τα Πρόσωπα δεν μπορούν να εφαρμοστούν στα Τεχνητά, για παράδειγμα, Αντικείμενα, όπως είναι ένα τραπέζι, το οποίο δεν μπορεί ούτε να κινηθεί από μόνο του, ούτε να φάει ή να γελάσει. Ανάλογες υποθέσεις και προσδοκίες διαθέτουν υποσυνείδητα οι άνθρωποι για τις διαφορετικές οντολογικές κατηγορίες αντικειμένων που απαρτίζουν τον κόσμο.
Τι συμβαίνει, όμως, με τα υπερφυσικά όντα, τα οποία φαίνονται ότι δεν ακολουθούν τις συνηθισμένες διαισθητικές προσδοκίες που έχουν οι άνθρωποι για τον κόσμο; Σε αυτό ακριβώς το σημείο βρίσκεται η κρυφή συνταγή για τη δημιουργία τους. Όλες οι υπερβατικές οντότητες, οι οποίες προβάλλονται και διαδίδονται από περιορισμένες ή ευρύτερες θρησκευτικές ομάδες ακολουθούν ένα κοινό μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο κάθε υπερφυσικό ον γίνεται υπερφυσικό, από τη στιγμή που εντάσσεται σε μία συγκεκριμένη οντολογική κατηγορία, αλλά παραβιάζει κάποια ή κάποιες από τις προσδοκίες που έχουν οι άνθρωποι για αυτήν.
Έτσι, για να πάρουμε το παράδειγμα που αναφέραμε στην αρχή, οι άνθρωποι που διαθέτουν ένα παραπάνω όργανο στο σώμα τους ανήκουν στην κατηγορία Πρόσωπο. Την ίδια στιγμή, όμως, μπορούν να γίνουν αόρατοι, γεγονός που παραβιάζει τη βασική προσδοκία μας ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να είναι ποτέ αόρατοι και να περνούν μέσα από τοίχους. Επιπλέον, η ύπαρξη του εβούρ εγείρει στο νου μας κάποιες βασικές διαισθητικές προσδοκίες που έχουμε για τη βιολογική κατασκευή των ζωντανών οργανισμών, αλλά την ίδια στιγμή παραβιάζει κάποιες άλλες. Για παράδειγμα, όλοι γνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι γεννούν μωρά, ενώ οι κότες αυγά και διαισθητικά θεωρούμε ότι αυτό οφείλεται σε διαφορετικά βιολογικά όργανα. Την ίδια στιγμή, όμως, υποθέτουμε ότι τα όργανα του σώματος και οι βιολογικές τους ιδιότητες είναι κοινές σε όλα τα μέλη ενός είδους. Δεν θεωρούμε, για παράδειγμα, πιθανό ενδεχόμενο ένας άνθρωπος να γεννήσει ένα αυγό. Είναι, επομένως, ενάντια στις διαισθητικές προσδοκίες μας για τα πρόσωπα η διαπίστωση ότι κάποιοι άνθρωποι διαθέτουν μία διαφορετική ομάδα εσωτερικών οργάνων, που τους επιτρέπουν να κάνουν πράγματα που οι άλλοι άνθρωποι δεν μπορούν.
Όσον αφορά το δεύτερο παράδειγμα του Χριστού, υπάρχει και εδώ μία σειρά παραβιάσεων των διαισθητικών μας υποθέσεων, που κάνουν τη μορφή του και τις ιστορίες που λέγονται γι’ αυτόν ιδιαίτερα γοητευτικές και αξιομνημόνευτες. Ο Χριστός αυτομάτως εντάσσεται από όλους μας στην κατηγορία Πρόσωπο και ως εκ τούτου εμφανίζει τα βασικά βιολογικά, φυσικά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά που γνωρίζουμε για τα πρόσωπα. Όπως μαθαίνουμε από τις θρησκευτικές αφηγήσεις, ήταν ένας άνθρωπος, ο οποίος ανάσαινε, μιλούσε, κινούνταν, χαιρόταν, θύμωνε, και τελικά πέθανε. Ωστόσο, ενώ ως το σημείο αυτό υπάρχει συμφωνία ως προς τις διαισθητικές προσδοκίες μας για τους ανθρώπους, έρχεται το γεγονός της ανάστασής του που καταρρίπτει την πιο σημαντική υπόθεση που κάνουμε για όλους τους έμβιους οργανισμούς στη γη, ότι κάποια στιγμή πεθαίνουν. Η ανατροπή αυτής της τόσο αδιάψευστης γνώσης μας για το αναπότρεπτο του θανάτου, που συγχρόνως ενισχύει την ελπίδα μας μπροστά στο μεγαλύτερο φόβο μας, κάνει τη μορφή του Χριστού τόσο ιδιαίτερη και εξηγεί το λόγο που η πίστη σε αυτόν γνώρισε τόσο μεγάλη διάδοση στον κόσμο. Η συμβολική τέλεση της θυσίας του κάθε Κυριακή και η βρώση και πόση του σώματος και του αίματος του Θεανθρώπου – η οποία έρχεται σε αντίθεση με τη διαισθητική προσδοκία μας ότι τα όντα που ανήκουν στο ίδιο είδος δεν τρώνε το ένα το άλλο – αποτελεί ένα έντονο γεγονός που κάνει τους χριστιανούς κοινωνούς του μυστηρίου του θανάτου και της ανάστασης του Χριστού.
Οι δύο περιπτώσεις θρησκευτικής πίστης που παρουσιάστηκαν, αν και φαινομενικά μοιάζουν τελείως ανόμοιες και ανεξάρτητες η μία από την άλλη, δεν αποτελούν παρά ενδεικτικά παραδείγματα του μοντέλου του Boyer για τον τρόπο που δημιουργούνται οι έννοιες των υπερβατικών όντων στους ανθρώπους. Κάθε ιδέα η οποία φαίνεται αρκετά οικεία, ώστε να μην απορριφθεί αυτομάτως ως ακατανόητη, και ανταποκρίνεται κατά το μεγαλύτερο μέρος της στη διαισθητική μας οντολογία, γίνεται αρκετά ενδιαφέρουσα, κερδίζει την προσοχή μας, μένει στη μνήμη μας και διαδίδεται, όταν καταφέρνει να ανατρέψει τις αντιλήψεις μας για την κατάσταση του κόσμου. Η ιδέα των ανθρώπων με το εβούρ ξάφνιασε του ανθρώπους της φυλής Fang στο Καμερούν και θεωρήθηκε η αιτία πολλών ακατανόητων γεγονότων, που φαίνονταν να μην έχουν άλλη εξήγηση. Η ιδέα ενός Θεανθρώπου που θυσιάστηκε για το καλό όλων των ανθρώπων, που πρόσφερε το σώμα και το αίμα του για τη σωτηρία τους και νίκησε το θάνατο, προκάλεσε την προσοχή αυτών που την άκουσαν, κρατήθηκε στη μνήμη τους και διαδόθηκε αποτελώντας την καρδιά ενός ολόκληρου θρησκευτικού συστήματος, ακριβώς γιατί η παραδοξότητά της αντέκρουε την κοινή γνώση μας για τη ζωή και το θάνατο.
Την ίδια συνταγή ακολουθούν, κατά τον Boyer, όλες οι μορφές υπερβατικών όντων και υπερφυσικών ιδεών. Αναλογισθείτε όσα έχετε ακούσει για τους θεούς του Ολύμπου, τις μάγισσες του Μεσαίωνα, τις νεράιδες των δασών, τα ξωτικά, τα αγάλματα που ματώνουν, τις εικόνες που δακρύζουν. Όλα όσα έχετε ακούσει για υπερβατικές μορφές και υπερφυσικά όντα τα θυμάστε, γιατί υπήρχε σε αυτά κάποιο στοιχείο που ήταν αντίθετο με τις διαισθητικές προσδοκίες σας για τον τρόπο που λειτουργεί ο κόσμος. Ο νους σας αντέδρασε σε αυτήν την παραδοξότητα και προσπάθησε να την κατανοήσει. Για το λόγο αυτό βρήκατε τις ιδέες αυτές ενδιαφέρουσες, τις συγκρατήσατε στη μνήμη σας, τις αφηγηθήκατε σε άλλους και ενδεχομένως τις πιστέψατε.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου