Είμαστε πρωταγωνιστές στην ιστορία της ζωής μας...

Γιατί ψάχνουμε αιτίες παντού; 

Ο άνθρωπος αποτελεί βιολογικό είδος με εξαιρετικά ανεπτυγμένες νοητικές ικανότητες. Ο νους του, όπως αναπτύχθηκε στην πορεία της εξέλιξής του, διαμορφώθηκε με τέτοιον τρόπο που του επέτρεψε να αντιλαμβάνεται τον κόσμο γύρω του και να προσαρμόζεται στις διαφορετικές συνθήκες με τις οποίες κάθε φορά ερχόταν αντιμέτωπος, επιτρέποντάς του έτσι την επιβίωση. Ωστόσο, οι ίδιες οι νοητικές ικανότητες που ανέπτυξε ο άνθρωπος προκειμένου να προσαρμοστεί στο περιβάλλον του αποτέλεσαν το γνωσιακό μέσο που κατέστησε δυνατή και μία άλλη αντίληψη, εκείνη του ίδιου του του εαυτού. Ο άνθρωπος είναι το μόνο είδος που έχει συνείδηση του εαυτού του και των διαφορετικών νοητικών, συναισθηματικών και ψυχολογικών καταστάσεων, στις οποίες εισέρχεται, και κατά συνέπεια της ίδιας του της φύσης, η οποία είναι συνυφασμένη με τη θνητότητα.

            Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι είναι οι μόνοι ζωντανοί οργανισμοί που έχουν την συναίσθηση ότι διαθέτουν μία συγκεκριμένη ταυτότητα, η οποία τους διαφοροποιεί από όλους τους άλλους και τους καθιστά πρωταγωνιστές των δικών τους προσωπικών εμπειριών και ιστοριών. Η αφήγηση αποτελεί το βασικό γνωσιακό εργαλείο το οποίο λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος που ενώνει όλα τα μεμονωμένα γεγονότα, που βιώνει ένας άνθρωπος, και τα υφαίνει σε μία ενιαία ιστορία ζωής με αρχή, μέση και τέλος. Στην περίπτωση αυτή η έννοια της αφήγησης δεν ταυτίζεται με τη γλωσσική, γραπτή ή προφορική, διήγηση ιστοριών, αλλά αναφέρεται στην ικανότητα του ανθρώπινου νου να αναπαριστά όσα συμβαίνουν στο περιβάλλον του και να τα συνθέτει, δημιουργώντας ιστορίες. Στις ιστορίες αυτές κάθε γεγονός δεν αποτελεί μία ξεκομμένη στιγμή στο χρόνο, αλλά γίνεται αντιληπτό ως αποτέλεσμα ενός άλλου γεγονότος, που προηγήθηκε και αποτελούσε την αιτία του, ενώ το ίδιο αποτελεί την αιτία και ανοίγει το δρόμο για όσα θα ακολουθήσουν.

            Αυτή η τάση των ανθρώπων να αναγνωρίζουν αιτιακές σχέσεις ανάμεσα σε όσα τους συμβαίνουν και να δημιουργούν σενάρια για το μέλλον αποτελεί ένα σημαντικό γνωσιακό πλεονέκτημα του είδους μας που μας επιτρέπει να υπολογίζουμε τους κινδύνους και τα ρίσκα των πράξεών μας, να προβλέπουμε τις συνέπειές τους και να τις κρίνουμε, προτού ακόμη προβούμε σε αυτές, αποφεύγοντας ενδεχόμενες αρνητικές επιπτώσεις.

Την ίδια στιγμή, όμως, το πάθος μας για τις αφηγήσεις και η συνεχής τάση μας να αναγνωρίζουμε αιτίες και αποτελέσματα παντού μας οδηγεί πολλές φορές σε φανταστικά σενάρια, τα οποία δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια, αλλά ικανοποιούν την επιθυμία μας να δικαιολογούμε τα πάντα.

Ξεκινώντας, ακόμη από την αρχαιότητα, οι άνθρωποι, θέλοντας να εξηγήσουν φυσικά φαινόμενα, που τους φαίνονταν παράλογα, έπλαθαν ιστορίες για θεότητες, που έριχναν κεραυνούς και προκαλούσαν σεισμούς, για υπερφυσικά όντα που προκαλούσαν αρρώστιες και δεινά στον κόσμο, για πλάσματα που έφερναν την κακή σπορά των καρπών ή ακόμη και το θάνατο των ίδιων. Και η ιστορία, προκειμένου να αποκτήσει ευλογοφανή μορφή, προχωρούσε ακόμη περισσότερο. Η βαθύτερη αιτία για τη συμπεριφορά των υπερβατικών φορέων δεν μπορούσε παρά να είναι η ίδια η συμπεριφορά των ανθρώπων. Κάθε φορά που κάποιος ερχόταν αντιμέτωπος με μία προσωπική καταστροφή, αναζητούσε στις πράξεις του το λόγο που την προκάλεσε. Και αφού τα γεγονότα αποκτούσαν συνάφεια, συνδέονταν μεταξύ τους και φαίνονταν δικαιολογημένα, το άτομο μπορούσε πλέον να εξηγήσει και να κατανοήσει όσα του συνέβαιναν και να ρυθμίσει πώς έπρεπε να συμπεριφερθεί στο μέλλον.

Σήμερα, παρ’ όλο που η επιστήμη έχει δώσει επιστημονικές εξηγήσεις για τα φυσικά φαινόμενα, δεν έχει πείσει τους ανθρώπους για το κατά πόσο οι σεισμοί, οι καταποντισμοί και οι φυσικές καταστροφές, στο βαθμό που δεν προκαλούνται από συγκεκριμένες ανθρώπινες ενέργειες (π.χ. οι πλημμύρες εξαιτίας των πυρκαγιών των δασών) είναι τυχαίες. Ακόμη περισσότερο δεν έχει δώσει μία σαφή εξήγηση για τις προσωπικές τραγωδίες, που πλήττουν μεμονωμένα άτομα και αποτελούν συγκλονιστικά ορόσημα στις ιστορίες της ζωής τους. Και όσο το τυχαίο παραμένει ένα ορατό αποτέλεσμα με μία αόρατη αιτία, οι άνθρωποι θα αναλαμβάνουν από μόνοι τους το ρόλο να εξηγήσουν, να αιτιολογήσουν και να δικαιολογήσουν τα όσα τους συμβαίνουν.

Ο βιολογικά αναπτυγμένος γνωσιακός μηχανισμός της αφηγηματικής συγκρότησης της ζωής των ανθρώπων είναι αυτός που αναλαμβάνει να επιλύσει τις ασάφειες, την ανασφάλεια της άγνοιας και το άγχος για το μέλλον. Κάθε φορά που ένα άτομο έρχεται αντιμέτωπο με μία προσωπική στιγμή δυστυχίας, ο έμφυτα αφηγηματικός νους του θα ανατρέξει στο παρελθόν του, θα αναζητήσει την αιτία που φαίνεται εύλογο ότι προκάλεσε το συγκεκριμένο αποτέλεσμα και θα προσπαθήσει να την επιλύσει. Η αιτία μπορεί να αναζητηθεί στην ίδια τη συμπεριφορά του ατόμου, η οποία, αν και μπορεί φαινομενικά να είναι ασύνδετη, ενδεχομένως είναι αυτή που προκάλεσε την τιμωρία από μέρους ενός υπερβατικού φορέα, ή απλά την προσπάθειά νουθεσίας του.

Εδώ βρίσκεται και η βάση και τη διαμόρφωση της ηθικής συνείδησης στους ανθρώπους, η οποία περιορίζει την ανεξάρτητη δράση τους και θέτει κανόνες και αρχές στη συμπεριφορά τους, προκειμένου στο μέλλον η παράβαση αυτών των αρχών να μην γίνει η αφορμή για να τους συμβούν άσκημες καταστάσεις.

            Συνεπώς, η γνωσιακή ικανότητα των ανθρώπων να συνθέτουν αφηγήσεις και να τοποθετούν τους εαυτούς τους πρωταγωνιστές των προσωπικών τους ιστοριών αποτελεί τη βάση για τη συγκρότηση της ταυτότητάς τους, η οποία αναδύεται μέσα από μία συνεχή διαδικασία φυσικών, κοινωνικών, πολιτισμικών και διαπροσωπικών αλληλεπιδράσεων, που καθορίζουν στη συνέχεια τις πράξεις, τις επιλογές, τους στόχους και τους συλλογισμούς τους. Όλες οι ανθρώπινες πράξεις καθοδηγούνται από ιδιαίτερες προθέσεις και εντάσσονται σε ευρύτερα σχέδια, που διασφαλίζουν την επιβίωση και τη βελτίωση των συνθηκών ζωής όχι μόνο των μεμονωμένων ατόμων, αλλά και της ευρύτερης κοινωνίας στην οποία εντάσσονται. Καθώς πλέκονται οι προσωπικές ιστορίες των ανθρώπων και συνυφαίνονται μαζί, προωθούν την κοινωνική συνοχή, τη συνεργασία και την επιβίωση όλων των μελών της ομάδας τους, δίνοντας στη ζωή τους νόημα, αιτιολόγηση και προοπτική για το μέλλον.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Bruner, J. 2003, “The ‘remembered’ self”, 41-54. In The Remembering Self: construction and accuracy in the self-narrative, eds. Ulric Neisser and Robyn Fivush. Cambridge New York : Cambridge University Press

Damasio, A. 2000, The Feeling of What Happens: body, emotion and the making of consciousness. San Diego : Harvest

Johnson, M. 1993, Moral Imagination. Implications of cognitive science for ethics, Chicago: University of Chicago Press

Neisser, U. and Fivush Ρ. (ed.),2003, The remembering self: construction and accuracy in the self-narrative,Cambridge New York : Cambridge University Press